“Шилэн нам” эрдэм шинжилгээний хурал Төрийн ордонд болж байна. Монгол Улсын Ерөнхий сайд, Монгол Ардын Намын дарга Л.Оюун-Эрдэнийн тус арга хэмжээнд хэлсэн үгийг бүрэн эхээр нь хүргэж байна.

“Шилэн нам” эрдэм шинжилгээний хуралд хүрэлцэн ирсэн улс төрийн намуудын удирдлагууд, эрдэмтэн судлаачид, олон улсын байгууллагын төлөөлөгчид Та бүхэнд баярлалаа.
Монгол Улсын Засгийн газраас 2023 оныг “Авлигын эсрэг жил” болгон зарлаж, системийн авлигатай тэмцэх “5 Ш” ажиллагааг хэрэгжүүлж эхлээд байна.
Уул уурхай тэр дундаа нүүрс, зэс дагасан далд эдийн засгийг ил болгож, төрийн бүх шатанд үүрлэсэн авлигын гинжин хэлхээг тасалж, шимэгчдийг шүүрдэн цэвэрлэхэд хамгийн чухал нь улс төрийн намуудын санхүүжилт, нам дагасан цүнх баригчдын томилгооны асуудал, мөнгөнөөс хэт хамааралтай сонгуулийн тогтолцоог өөрчлөх зайлшгүй шаардлагатай Монголчууд Та бид хамтдаа нүүр тулж байна.
Авлигын хөрсөнд ургасан хогийн ургамлыг таслах ажлыг Засгийн газар эхний “4 Ш” буюу шүгэл үлээх, шүүр, шувуу, шилжүүлэн авах ажиллагааны хүрээнд олон нийтийн дэмжлэгтэйгээр далайцтай шийдвэрлэж чадна гэдэгт итгэлтэй байна.
Авлигын гэмт хэргийн талаар шүгэл үлээгчийн тухай хуулийг Улсын Их Хурлын хаврын чуулганаар хэлэлцүүлэн батлуулна. Улсын Их Хурал, Засгийн газрын гишүүд болон улс төрд нөлөө бүхий этгээдүүд, тэдний гэр бүлийн гишүүдийг төрийн удирдах албан тушаалд томилох, төрөөс санхүүжих тендер, зээл, тэтгэлэгт хамрагдахыг хориглосон хуулийн төслийг мөн энэ хаврын чуулганаар өргөн барьж батлуулна.
“Шувуу” ажиллагааны хүрээнд ирэх долоо хоногийн Засгийн газрын хуралдаанаар хууль хяналтын байгууллагад шалгагдаж байх явцдаа хилийн чанадад оргон зайлсан этгээдүүдийн нэрсийг зарлаж, иргэний гадаад пасспортын үйлчлэх хугацааг цуцалж, хүчингүй болгох асуудлыг хэлэлцэж, шаардлага тохиолдолд Улсын Их Хуралд оруулна.
Харин өнөөдрийн “Шилэн нам” хэлэлцүүлэг нь авлига ургаж буй хөрсийг орвонгоор нь өөрчлөх реформын эхлэл гэдгээрээ хамгийн чухал ач холбогдолтой хэмээн үзэж байна.
Ерөнхий сайд, эрх баригч намын даргын хувьд Эх орончдын өдөр бол тэмдэглэлт баяр гэхээс илүүтэйгээр, нийгэмд тулгамдаж буй системийн авлигыг нам харгалзахгүйгээр тэмцэх эх оронч үзэл санааны нэгдэл хэмээн үзэж байна.
Бид сайхан ярьж, бие биедээ мэндчилгээ дэвшүүлж, цэцэг өргөсөөр удлаа. Одоо үнэнээ ярилцаж, цаг алдалгүй бодит шийдэл гаргах нь Монголын ирээдүйд илүү тустай билээ.
Өнөөдөр би товч байдлаар тодорхой хоёр асуудлыг энэхүү хэлэлцүүлгийн эхэнд дурдъя.

Нэг. Сонгуулийн тогтолцоо
Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлт хийж, сонгуулийн холимог тогтолцоонд шилжин, тойргийн эрх ашиг, нутгийн томилгоо, хатуу гишүүнчлэл, мөнгөний сүлжээний чөтгөрийн тойргоос гарч, тогтвортой хөгжлийн, олон намын дуу хоолой бүхий иргэдийн төлөөлөх эрхийг хангах парламентын чадавхийг бэхжүүлэх, нийгмийн сегмент бүрийн дуу хоолойг дэмжсэн тогтолцооны шинэчлэл хийхэд эрх баригч нам бэлэн байна. Гагцхүү улс төрийн намуудын удирдлагууд, иргэний нийгмийн байгууллагууд, олон нийт ойлгон дэмжиж, намын жагсаалтын ард авлигачид, нэр хүндгүй улс төрчид халхавчлан орж ирэх боломжийг таслан зогсоох эрхзүйн орчныг Та бид сонгодог парламент бүхий бусад улс орнуудын сайн жишигт тулгуурлан хамтдаа бүрдүүлэх учиртай.
Нэг нам давамгайлсан үед сонгуулийн тогтолцоог өөрчлөх шаардлагагүй гэж үзвэл Улс төрийн намын тухай хуулийн хүрээнд энэ асуудлыг авч үзэхэд бидний зүгээс татгалзах зүйлгүй.
Хоёр. Улс төрийн намын тухай хууль ба санхүүжилт
Улс төрийн намын тухай хууль хэт ерөнхий, билэгдлийн байна. Улс төрийн намуудын үзэл баримтлал ялгагдахаа больж, хоосон популист амлалт газар авч, хөгжлийн төслүүд гацаж, урт хугацааны бодлого, засаглалын нэн тогтворгүй 30 жил болж өнгөрлөө.
Сонгуулийн санхүүжилт уул уурхайн болон банкны хэдхэн эздээс хамааралтай болж, сонгуулийн дараа өгсөн хандиваа хэд дахин өсгөн системийн авлига бүрдүүлснээс болж, улс төрийн намууд, түүгээр бүрдсэн төр засаг, шүүхийн байгууллага тэдний мэдэлд шилжиж, Төрийн ордон хэдхэн хүний дохиураар нууцаар хөдөлж, ард иргэдэд арслан бар мэт, авлигач эздэдээ сүү долоосон гөлөг мэт царайлдаг, хууль биш хувь хүн засагласан он жилүүд өнгөрсөн гэхэд хилсдэхгүй биз ээ.
Энэ нь Эрдэнэтийн 49 хувь, Оюу Толгойн Дубайн гэрээ, Хөгжлийн банк, нүүрсний хулгай зэрэг үйлдлүүдээс нэгэнт ил болж, асуудлыг хэлбэрийн биш агуулгын түвшинд, тогтолцооны түвшинд авч үзэхээс аргагүй боллоо.
Бид одоо л энэ асуудлыг шийдэхгүй бол эдийн засаг томрох тусам системийн авлигын гажуудал ардчилсан Монгол төрийн тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдал, ардчилсан эрх чөлөөг худалдан авах, эс бөгөөс бусдад худалдах эрсдэл үүсгэнэ.
Тиймээс хамгийн бага зардлаар, бодлого уралдуулдаг нээлттэй мэтгэлцээнд тулгуурласан сонгуулийн эрхзүйн орчныг бүрдүүлж, улс төрийн нам болон нэр дэвшигчийг нууцаар санхүүжүүлсэн далд тогтолцооны хариуцлагыг чангатгах боломжтой гэж үзэж байна.

Эрхэм зочид, төлөөлөгчид өө,
Эх оронч байна гэдэг нийтийн эрх ашгийн төлөө авилгаас ангид байхаас л эхлэх билээ.
Өнөөдрийн зөвлөгөөнийг зохион байгуулахад мэргэжлийн дэмжлэг үзүүлж буй НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөр, КОЙКА, Транспарэнси Интернэшнл Монгол байгууллагуудын хамт олонд гүн талархал илэрхийлье.
Авлигын эсрэг парламентын бүлэг буюу МОНПАК-ыг миний бие ахалж байхдаа “Шилэн нам” хэлэлцүүлгийг хоёр ч удаа зохион байгуулж, улс орнуудын шилдэг туршлага, эрхзүйн орчны шинжилгээг Та бүхэнтэй хамт хийж байсан.
Өнөөдөр гүйцэтгэх засаглалын тэргүүний хувьд Та бүхний оюунаа уралдуулж, олон жил ярьсан асуудлыг бодит ажил хэрэг болгохын тулд өнөөдрийн хэлэлцүүлгийг зохион байгуулж байна.
Монгол Улсад улс төрийн намууд “шилэн” болж, сонгуулийн санхүүжилт “ил тод” болж чадвал Монгол Улсын ирээдүй илүү гэрэл гэгээтэй болж, системийн авлига тасрах хөрс суурь бүрдэж, ил тод чөлөөт өрсөлдөөн бүхий зах зээлийн эдийн засаг тэлнэ.
Цар тахлын үед -4.7 хувь агшсан Монгол Улсын эдийн засаг 2022 оны төгсгөлд 4.8 хувийн өсөлттэй гарлаа.
Цаашид уул уурхайн далд эдийн засгийг ил болгож, системийн авилгын гинжин хэлхээг тасалж чадвал эдийн засаг, хөрөнгө оруулалт идэвхижиж ирэх 2-3 жилд эдийн засаг багадаа хоёр дахин тэлж, 40 их наядын эдийн засаг 60-80 их наядын эргэлттэй болно гэдэг тооцооллыг Засгийн газар гаргаад байна.
Энэхүү эрдэм шинжилгээний хуралд хүрэлцэн ирсэн Та бүхэнд дахин талархал илэрхийлье.
Эрдэм шинжилгээний хуралд амжилт хүсье.

Монгол Улсын Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнийн Бүгд Найрамдах Солонгос Улсад хийж буй албан ёсны айлчлалын үеэр дараах баримт бичигт гарын үсэг зурлаа. Гарын үсэг зурах ёслолд Монгол Улсын Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ, Бүгд Найрамдах Солонгос Улсын Ерөнхий сайд Хан Дог Сү байлцлаа.
Дараах баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурав.

1. Эдийн засгийн түншлэлийн тухай Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Солонгос Улс хоорондын хэлэлцээрийн төслийн хэлэлцээ эхлүүлэх тухай хамтарсан мэдэгдэлд Монгол Улсын Шадар сайд бөгөөд Эдийн засаг, хөгжлийн сайд Ч.Хүрэлбаатар, БНСУ-ын Худалдаа, аж үйлдвэр, эрчим хүчний дэд сайд Пак Ил Жун гарын үсэг зурав.
Эдийн засгийн түншлэлийн тухай хэлэлцээр байгуулахад чиглэсэн хамтарсан судалгааг 2021 онд дуусгасан бөгөөд дотоодын процедураа хангаж, ажлын даалгавраа тохиролцсоноор хэлэлцээрийн төслийн яриа, хэлэлцээг эхлүүлнэ.

2.    Ховор металл нийлүүлэх сүлжээнд хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн яам, Бүгд Найрамдах Солонгос Улсын Худалдаа, аж үйлдвэр, эрчим хүчний яам хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичигт Монгол Улсын Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд Ж.Ганбаатар, БНСУ-ын Худалдаа, аж үйлдвэр, эрчим хүчний дэд сайд Пак Ил Жун гарын үсэг зурав.

Санамж бичгийг байгуулснаар газрын ховор металлын нийлүүлэлтийн сүлжээг бий болгох зорилгоор хамтарсан судалгаа явуулах, хүний нөөцийн харилцан солилцоо, худалдаа, хөрөнгө оруулалт болон ховор металлын чиглэлээр хамтарсан төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлэх Судалгааны төв байгуулна.

3.    Уур амьсгалын өөрчлөлтийг сааруулахад хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Засгийн газар, Бүгд Найрамдах Солонгос Улсын Засгийн газар хоорондын суурь хэлэлцээрт Монгол Улсын Байгаль орчин, аялал жуулчлалын сайд Б.Бат-Эрдэнэ, БНСУ-ын Гадаад хэргийн дэд сайд Ли Ду Хүн гарын үсэг зурав.

Энэхүү хэлэлцээрийн дагуу Уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлаар хамтарсан хороо байгуулж, хүлэмжийн хийн ялгарлыг бууруулах, уур амьсгалын өөрчлөлтийн сөрөг нөлөөнд дасан зохицох чадавхыг бэхжүүлэх, нүүрстөрөгч багатай, уур амьсгалын өөрчлөлтөд тэсвэртэй ногоон хөгжлийг цогцлооход хамтран ажиллана. Түүнчлэн, Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн санаачилсан “Тэрбум мод” үндэсний хөдөлгөөн”-ийг үр дүнтэй хэрэгжүүлэхэд чухал ач холбогдолтой.

4.    Цэргийн нууц мэдээллийг харилцан хамгаалах тухай Монгол Улсын Засгийн газар, Бүгд Найрамдах Солонгос Улсын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээрт Монгол Улсын Гадаад харилцааны сайд Б.Батцэцэг, БНСУ-ын Гадаад хэргийн дэд сайд Ли Ду Хүн гарын үсэг зурав.
Талууд холбогдох хууль тогтоомжийн дагуу батлан хамгаалах салбарын хамтын ажиллагааны хүрээнд цэргийн нууцын зэрэглэл бүхий мэдээллийг харилцан хамгаалахтай холбоотой үйл ажиллагааг авч хэрэгжүүлнэ. Батлан хамгаалах салбарт албан хаагчдын чадавхыг нэмэгдүүлэх ач холбогдолтой.

5.    Монгол Улсын Соёлын яам, Бүгд Найрамдах Солонгос Улсын Соёл, спорт, аялал жуулчлалын яам хоорондын 2023-2026 оны Соёлын солилцооны хөтөлбөрт Монгол Улсын Соёлын сайд Ч.Номин, БНСУ-ын Соёл, спорт, аялал жуулчлалын сайд Пак Бу Гён гарын үсэг зурав.

Соёл, урлаг, кино үйлдвэрлэл, хэвлэл мэдээлэл, хөгжмийн салбарт мэргэжилтэн, уран бүтээлчдийг харилцан сургах, солилцох, хамтын бүтээл туурвих, туршлага солилцох, хоёр улсад зохион байгуулагдах олон улсын урлагийн наадам, симпозиум, семинар болон бусад үйл ажиллагаанд уран бүтээлч, төлөөлөгчдийг харилцан оролцуулах хөтөлбөрийг хэрэгжүүлнэ.

6.    Хот байгуулалтын хамтын ажиллагааны тухай Монгол Улсын Барилга, хот байгуулалтын яам, Бүгд Найрамдах Солонгос Улсын Захиргааны хотын барилгын үндэсний агентлаг хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичигт Монгол Улсын Барилга, хот байгуулалтын сайд Ц.Даваасүрэн, БНСУ-ын Захиргааны хотын барилгын үндэсний агентлагийн захирагч Ли Сан Рэ гарын үсэг зурав.

Монгол Улсын урт хугацааны хөгжлийн бодлого “Алсын хараа-2050”, “Шинэ сэргэлтийн бодлого”-ын зорилгод нийцүүлэн хүн амын нутагшилт, суурьшлын зохистой тогтолцоог бүрдүүлэх, хот, хөдөөгийн тэнцвэрт хөгжлийг хангах, түүх, соёл, аялал жуулчлалыг дэмжих зорилгоор Монгол Улсын “Орхоны хөндий”, “Хөшигийн хөндий”-д ухаалаг, шинэ хот байгуулахад хамтран ажиллана.

Монгол Улсын Засгийн газрын өнөөдрийн хуралдаанаар Улсын аварга малчин, Улсын хошой аварга малчин, Улсын аварга саальчин, Улсын аварга фермер, Улсын аварга тариаланч, Улсын аварга тариаланч хамт олныг шалгарууллаа. Улсын аваргуудын нэрсийг зарлаж байна.

1.   “Улсын аварга малчин”-аар: 
– Архангай аймгийн Батцэнгэл сумын Хөнөг багийн малчин Жанчиврэнцэнгийн Мөнхдэлгэр, Цэцэрлэг сумын Хужирт багийн малчин Дэмидийн Очирхуяг, Булган сумын Зуунмод багийн малчин Ядамсүрэнгийн Баярболд, Эрдэнэбулган сумын Цагаан дэл багийн малчин Чойнхорын Асарбат, Ихтамир сумын Бугат багийн малчин Нацагдоржийн Төмөр, Чулуут сумын Зуунмод багийн малчин Чойжанцангийн Жамбалнямбуу, Өндөр-Улаан сумын Бэлхи багийн малчин Чимэдравдангийн Дамдинсүрэн, Өлзийт сумын Ямаат багийн малчин Нямдаагийн Ганбаатар;
– Баян-Өлгий аймгийн Толбо сумын Хонгор өлөн багийн малчин Ханапиягийн Жайдары, Сагсай сумын Дунд-Уул багийн малчин Мендейн Ермурат, Алтай сумын Хар нуур багийн малчин Баасанхүүгийн Батсуурь, Алтанцөгц сумын Хаш багийн малчин Рымханы Самархан, Буянт сумын Хөлцөөт багийн малчин Баастын Жүүхүү, Цэнгэл сумын Хар-Уул багийн малчин Мугайн Энх-Уял;
– Баянхонгор аймгийн Гурванбулаг сумын Цэнгэл багийн малчин Бадилусын Батнасан, Баацагаан сумын Баянбулаг багийн малчин Чимэдийн Батсүх, Баян-Овоо сумын Уранхайрхан багийн малчин ДамдингийнЭнхтуяа, Баянцагаан сумын Гичгэнэ багийн малчин Гүндсамбын Мөнгөнтулга, Бууцагаан сумын Наран багийн малчин Бямбажавын Ганболд, Галуут сумын Хайрхан багийн малчин Нямсүрэнгийн Бат-Эрдэнэ, Жаргалант сумын Өлзийт өндөр багийн малчин Балданхорлоогийн Жүгдэр, Галуут сумын Баян нуур багийн малчин Пүрэвдагвын Дашдулам;
– Булган аймгийн Дашинчилэн сумын Лах багийн малчин Очирзавын Мөнхбат, Гурванбулаг сумын Агьт багийн малчин Нямсүрэнгийн Мөнхбат, Орхон сумын Халиун багийн малчин Бямбын Амгаланбаатар, Сайхан сумын Мануулт багийн малчин Пүрэвсүрэнгийн Болдбаатар, Хангал сумын Сөрт багийн малчин Бадарчийн Пүрэвжав, Могод сумын Баянгол багийн малчин Болдын Энхтүвшин, Бүрэгхангай сумын Цахт багийн малчин Гэнэнгийн Ядам, Тэшиг сумын Хужирт багийн малчин Дэмбэрэлийн Эрдэнэ-Очир;
– Говь-Алтай аймгийн Баян-Уул сумын Чандмань хайрхан багийн малчин Дэндэвийн Мөнх, Халиун сумын Гүү бариач багийн малчин Гэсэрийн Орсоо, Цээл сумын Бүрэнжаргалан багийн малчин Охины Батаа, Бугат сумын Биж багийн малчин Ногооны Нанжид, Чандмань сумын Өлзийт багийн малчин Чилхаагийн Довчин, Хөхморьт сумын Завхан гол багийн малчин Санжжавын Даваажав, Дэлгэр сумын Баян буурал багийн малчин Наранцэцэгийн Сүрэнхорол, Шарга сумын Сундуулт багийн малчин Пэрэнлэйн Ганбаатар;
– Говьсүмбэр аймгийн Баянтал сумын Их-Уул багийн малчин Доржпаламын Батболд, Сүмбэр сумын Тэвш багийн малчин Лхагвагийн Эрдэнэтогтох;
– Дархан-Уул аймгийн Хонгор сумын Зулзага багийн малчин Ёндонгийн Жамсранжав, Хонгор сумын Зулзага багийн малчин Норслойн Баттулга, Хонгор сумын Зулзага багийн малчин Тэгшсамбуугийн Эрдэнэсүрэн;
– Дорнод аймгийн Гурванзагал сумын Цагаан хошуу багийн малчин Сүхээгийн Бат-Очир, Цагаан-Овоо сумын Хүрээт багийн малчин Цагаандамдингийн Сайнбилэг, Баяндун сумын Түргэн багийн малчин Нямсүрэнгийн Төвшинтөгс, Матад сумын Жаргалант багийн малчин Володъяагийн Батхүү, Булган сумын Чулуут багийн малчин Бадрахын Даваажаргал, Халхгол сумын Ялалт багийн малчин Рагчаагийн Балжинням, Баян-Уул сумын Хар чулуут багийн малчин Батжаргалын Мөнх-Эрдэнэ, Хөлөнбуйр сумын Баян-Өлзийт багийн малчин Чимэдийн Цоггэрэл, Чойбалсан сумын Энгэр шанд багийн малчин Дамдингийн Цэрэндорж;
– Дорноговь аймгийн Улаанбадрах сумын Баян богд багийн малчин Дүгэрсүрэнгийн Баттогтох, Хатанбулаг сумын Агаруут багийн малчин Амгалангийн Гантөмөр, Эрдэнэ сумын Еншөөв багийн малчин Банзрагчийн Болдбаатар, Хөвсгөл сумын Элст багийн малчин Лхамсүрэнгийн Доржийваанчиг, Сайхандулаан сумын Улаан шороот багийн малчин Цэцэгийн Сумъяабаатар, Иххэт сумын Баян багийн малчин Чулууны Батсайхан, Дэлгэрэх сумын Цагаан хад багийн малчин Дүүдаваагийн Цэнджав;
– Дундговь аймгийн Гурвансайхан сумын Гурван сайхан багийн малчин Бадамгаравын Цэрэнлхам, Өлзийт сумын Дэрт багийн малчин Цэвээнмэдийн Батжаргал, Сайхан-Овоо сумын Төгрөг багийн малчин Эрдэнэноровын Болор-Эрдэнэ, Эрдэнэдалай сумын Рашаант багийн малчин Бандагсүрэнгийн Дуламрагчаа, Эрдэнэдалай сумын Цавчир багийн малчин Пүрэвдоржийн Энхбат, Дэлгэрцогт сумын Цахиурт багийн малчин Гангарын Гансүх, Хулд сумын Олдох багийн малчин Батчулууны Цогтбаатар;
– Завхан аймгийн Ургамал сумын Тосгуур багийн малчин Сүхбаатарын Баярмагнай, Их-Уул сумын Зарт багийн малчин Чимэдцогзолын Мягмарсүрэн, Ургамал сумын Нуур зөөхий багийн малчин Чимэдцэрэнгийн Цэвэгдорж, Тосонцэнгэл сумын Идэр багийн малчин Балжирын Мэндбаяр, Завханмандал сумын Олон булаг багийн Базарын Баттөр, Цагаанчулуут сумын Жавцаг багийн малчин Цээхүүгийн Нямхүү;
– Орхон аймгийн Жаргалант сумын Дулаан-Уул багийн малчин Хасбаатарын Эрдэнэболд;
– Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын Жавхлант багийн малчин Хүүдэгийн Отгондүү, Сэврэй сумын Бүйлсэн багийн малчин Дорж-Адъяагийн Рэнцэндорж, Баяндалай сумын Төхөм багийн малчин Базарын Чинзориг, Цогт-Овоо сумын Бор тээг багийн малчин Буянтын Тайван, Гурвантэс сумын Баясах багийн малчин Саранцэцэгийн Даваацэрэн;
– Өвөрхангай аймгийн Бүрд сумын Их боригдой багийн малчин Адъяабазарын Батбаатар, Есөнзүйл сумын Тахилга багийн малчин Одсүрэнгийн Мягмар, Баян-Өндөр сумын Өвөр зүлэгт багийн малчин Бямбын Ханбүргэд, Хархорин сумын Онгоцон-Ухаа багийн малчин Лхагвасүрэнгийн Пүрэв, Хайрхандулаан сумын Эмээлт багийн малчин Доржготовын Батбаяр, Хужирт сумын Дулаан багийн малчин Жамъянгийн Цэрэндорж, Өлзийт сумын Бор хошуу багийн малчин Цэрмээгийн Отгоннасан, Гучин-Ус сумын Аргалант багийн малчин Жамбалын Баттөр;
– Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан сумын Цагаан-Овоо багийн малчин Лүмбэндашийн Отгонбаяр, Сүхбаатар сумын Хулгар багийн малчин Батболдын Сүхбаатар, Эрдэнэцагаан сумын Хөндлөн халайс багийн малчин Ганжуурын Бөхчулуун, Онгон сумын Нүдэн багийн малчин Гомбын Гонгор, Сүхбаатар сумын Баянгол багийн малчин Цэндийн Ариунбаатар, Баяндэлгэр сумын Хонгор багийн малчин Цэрэнжавын Эрхэмбаяр, Баяндэлгэр сумын Баян багийн малчин Чүлтэмийн Чинбаатар;
– Сэлэнгэ аймгийн Зүүнбүрэн сумын Мангирт багийн малчин Буякагийн Жаргалсайхан, Баруунбүрэн сумын Бургалтай багийн малчин Мягмарын Элдэв-Очир;
– Төв аймгийн Өндөрширээт сумын Уянга багийн малчин Моломнүрдэвийн Бүрэнзэвсэг, Баяндэлгэр сумын Галуут багийн малчин Ёлхорын Балжинням, Баянжаргалан сумын Жаргалант багийн малчин Гомбодоржийн Эрдэнэчулуун, Заамар сумын Төмстий багийн малчин Цэгмидийн Хүрэлбаатар, Лүн сумын Цагаан-Уул багийн малчин Нямхүүгийн Баярболд, Эрдэнэсант сумын Баргилт багийн малчин Галсандоржийн Бархасбаатар, Эрдэнэсант сумын Угалзат багийн малчин Чагнаагийн Пүрэвдорж, Бүрэн сумын Монгол багийн малчин Тогмидын Дамбадаржаа, Баян-Өнжүүл сумын 2 дугаар багийн малчин Дашийн Эрдэнэ-Очир;
– Увс аймгийн Цагаанхайрхан сумын Даланхуруу багийн малчин Ягааны Аюуш, Сагил сумын Баянзүрх багийн малчин Хэнзээгийн Батсуурь, Өмнөговь сумын Баянгол багийн малчин Жавын Бат-Орших, Ховд сумын Халиунбулаг багийн малчин Түнжингийн Уртнасан, Зүүнговь сумын Суврага багийн малчин Лувсангийн Заан, Улаангом сумын 8 дугаар багийн малчин Цэвээний Ядамцоо, Улаангом сумын 2 дугаар багийн малчин Батчулууны Түмэнжаргал, Давст сумын Торхилог багийн малчин Сономын Баянмөнх, Тэс сумын Нуур эхэн багийн малчин Пүрэвжавын Баяраа;
– Ховд аймгийн Дуут сумын Шивэр багийн малчин Ядмаагийн Энхболд, Чандмань сумын Жаргалант багийн малчин Дарьнямын Даваахүү, Дөргөн сумын Аргалант багийн малчин Даваагийн Самданцоодол, Дарви сумын Мөрөн багийн малчин Дүүрэнбатын Хуягаа, Мөст сумын Цэцэг гол багийн малчин Дингаагийн Эрдэнээ, Эрдэнэбүрэн сумын Баянгол багийн малчин Нацагийн Лхагвасүрэн, Манхан сумын Зэрэг гол багийн малчин Хандаагийн Бямбажав, Зэрэг сумын Бургасан багийн малчин Калийн Нямдорж;
– Хөвсгөл аймгийн Бүрэнтогтох сумын Туяа багийн малчин Орсоогийн Давааням, Тосонцэнгэл сумын Сэлэнгэ багийн малчин Сандагийн Эрдэнэбат, Чандмань-Өндөр сумын Улаан-Асга багийн малчин Пүрэвжавын Бат-Эрдэнэ, Жаргалант сумын Цагаанбургас багийн малчин Чагнаадоржийн Алтангэрэл, Мөрөн сумын Үерт багийн малчин Түчилравдангийн Ганболд, Цэцэрлэг сумын Дэлгэрхаан багийн малчин Намжилын Мөнхбат, Алаг-Эрдэнэ сумын Цагаанбэлчир багийн малчин Чулууны Баатар, Шинэ-Идэр сумын Нүхт багийн малчин Дондовын Дашдондог, Төмөрбулаг сумын Тариат багийн Баярын Энхдалай;
– Хэнтий аймгийн Галшар сумын Баянбадрал багийн малчин Ням-Очирын Гансүх, Баян-Овоо сумын Дэлгэрхаан багийн малчин Шарбандийн Цогт-Очир, Батноров сумын Баянбулаг багийн малчин Шагдарсүрэнгийн Рэнчиндорж, Баянхутаг сумын Улаан-Өндөр багийн малчин Жамъяншаравын Лхагва, Батширээт сумын Хурх багийн малчин Сандагийн Дашсүрэн, Өмнөдэлгэр сумын Чандгана багийн малчин Далхын Гонгоржав, Дархан сумын Шажин багийн малчин Ойдовын Отгонбаяр, Хэрлэн сумын Тахилгат багийн малчин Төмөрийн Сэдэд,  Мөрөн сумын Зөөлөн багийн малчин Цаниагийн Энхбат;
– Улаанбаатар хотын Багануур дүүргийн малчин Жаргалын Баттулга
 
2.     “Улсын хошой аварга малчин”-аар:
– Говь-Алтай аймгийн Тонхил сумын Тамч багийн малчин Жамъяашаравын Лоохууз;
– Говь-Алтай аймгийн Чандмань сумын Өлзийбулаг багийн малчин Цагаачийн Батбямбаа;
– Дорнод аймгийн Цагаан-Овоо сумын Зүрх багийн малчин Дамдинсүрэнгийн Бямбаа;
– Дундговь аймгийн Адаацаг сумын Сүм багийн малчин Галягийн Бүдсүрэн;
– Завхан аймгийн Их-Уул сумын Цэцүүх багийн малчин Гомбосүрэнгийн Батбаяр ;
– Сүхбаатар аймгийн Халзан сумын Халзан шанд багийн малчин Жамсранжавын Отгонбаатар;
– Төв аймгийн Баянцагаан сумын Өлзийт багийн малчин Луугийн Лхагвасүрэн;
– Ховд аймгийн Дарви сумын Мөнгөн аяга багийн малчин Цэрэндоржийн Доржпагма;
– Хөвсгөл аймгийн Шинэ-Идэр сумын Баян нуур багийн малчин Лааганы Шаравдорж;
– Хэнтий аймгийн Батноров сумын Эрдэнэ чандмань багийн малчин Дугарын Наранчимэг;

3.     “Улсын аварга саальчин”-аар:

– Говьсүмбэр аймгийн Сүмбэр сумын 5 дугаар багийн малчин Ширбазарын Эрдэнэсувд;
–  Дундговь аймгийн Гурвансайхан сумын Чулуут багийн малчин Ёндонжамцын Хонгорзул;
–  Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын Баян багийн малчин Пагвын Мөнхдөл;
–  Төв аймгийн Мөнгөнморьт сумын Байдлаг багийн малчин Дашзэвэгийн Нарангэрэл;
–  Хөвсгөл аймгийн Тосонцэнгэл сумын Мухар хөндий багийн малчин Бадамдоржийн Батсайхан;
–  Хэнтий аймгийн Цэнхэрмандал сумын Согоот багийн малчин Гомбын Отгон;

4.     “Улсын аварга фермер”-ээр:
– Булган аймгийн Орхон сумын Мааньт багийн фермер Жагарын Адилбиш;
– Дархан-Уул аймгийн Дархан сумын 15 дугаар багийн фермер “Их мориг” ХХК;
– Төв аймгийн Батсүмбэр сумын Үдлэг багийн фермер Базарвааний Батсүх;
– Төв аймгийн Борнуур сумын Бичигт багийн фермер Цэрэндолгорын Даваадорж;
– Сэлэнгэ аймгийн Алтанбулаг сумын Бүргэдэй багийн фермер Дэлгэрмаагийн Мөнхбадрах;
– Увс аймгийн Улаангом сумын 9 дүгээр багийн фермер Бадарчийн Батсуурь;
– Улаанбаатар хотын Сонгинохайрхан дүүргийн 21 дүгээр хорооны фермер Сүхчулууны Түмэнжаргал;
– Улаанбаатар хотын Багануур дүүргийн 4 дүгээр хорооны фермер Пүрэвийн Сундуй;
– Улаанбаатар хотын Налайх дүүргийн 6 дугаар хорооны фермер Батчулууны Отгонтөгс;
  “Улсын аварга тариаланч хамт олон”-оор:
– Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сумын “Улаан буудайн эх газар” ХХК; “Гурванборхууд” ХХК;
– Орхон аймгийн Жаргалант сумын “Бүтлийн ундрага” ХХК;
– Сэлэнгэ аймгийн Цагааннуур сумын “Ургацын хишиг” ХХК, Орхон сумын “Мөнх-Орхон” ХХК, Хушаат сумын “Элит-үр” ХХК, “Арсэвд могойт” ХХК, “Өгөөжмандал уул” ХХК;
– Төв аймгийн Жаргалант сумын “Хонгор буудай” ХХК; Аргалант сумын “Хосбэрс” ХХК, Эрдэнэсант сумын “Дөлгөөнбат хаан” ХХК;
– Хэнтий аймгийн Өмнөдэлгэр сумын “Прологсистемс” ХХК;

       “Улсын аварга тариаланч”-аар:
–      Баян-Өлгий аймгийн Баяннуур сумын иргэн Сахайны Бахытжан;
–      Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сумын иргэн Хүдэрчулууны Шижирбаатар;
–      Говь-Алтай аймгийн Бугат сумын иргэн Мухарын Нямсүрэн;
–      Дархан-Уул аймгийн Орхон сумын иргэн Бадарчийн Пүрэв;
–      Дорнод аймгийн Хэрлэн сумын иргэн Дугарсүрэнгийн Мөнхцэцэг; Баяндун сумын иргэн Балжнямын Даваасүрэн;
–      Төв аймгийн Эрдэнэ сумын иргэн Загдсүрэнгийн Лодой;
–      Увс аймгийн Баруунтуруун сумын иргэн Дорлигийн Пагма;
–      Ховд аймгийн Жаргалант сумын иргэн Намсрайн Оюун-Эрдэнэ, Базилханы Хуандаг;
–      Хэнтий аймгийн Дадал сумын иргэн Бадарчингийн Оюунтуяа;
–      Сэлэнгэ аймгийн Орхон сумын иргэн Сумъяагийн Сүхбаатар
–      Хөвсгөл аймгийн Галт сумын иргэн Цэвэгжавын Батдорж;
–      Дархан-Уул аймгийн Хонгор сумын “Цайдам өгөөж” ХХК-ийн механикжуулагч Дашдэлэгийн Пүрэвдорж;
–      Сэлэнгэ аймгийн Цагааннуур сумын “Шаргалтариа” ХХК-ийн механикжуулагч Догсомын Ганбат; Орхонтуул сумын “Орхон тариа” ХХК-ийн механикжуулагч Батсуурийн Батдорж;
–      Хөвсгөл аймгийн Тариалан сумын “Хөхбүрд” ХХК-ийн механикжуулагч Эрдэнэдалайгийн Даваажаргал;
–      Орхон аймгийн Жаргалант сумын “Алтантошлой” ХХК-ийн механикжуулагч Энхтайвны Мөнхтулга,
–      Төв аймгийн Цээл сумын “Цээлийн хур” ХХК-ийн механикжуулагч Дүүгийдоогийн Ганбаатар; Угтаалцайдам сумын “Ёл тариа” ХХК-ийн механикжуулагч Лувсаншаравын Лхагвасүрэн; Жаргалант сумын “Алтан залаа” ХХК-ийн механикжуулагч Гомбын Баатарсүх;